Đăng Khoa
Từ làm người mẫu…
Sau khi đoạt giải Đông Dương (Prix de l’Indochine) năm 1920, họa sĩ Victor Tardieu (1870 – 1937) được khen thưởng một năm sang Đông Dương để sáng tác.
Năm 1921, tại Hà Nội, Victor Tardieu nhận được hợp đồng từ Toàn quyền Đông Dương vẽ một bức tranh sơn dầu khổ lớn khoảng 78m.2 dán lên tường giảng đường chính của Đại học Đông Dương (nay là Đại học Quốc gia, 19 Lê Thánh Tông, Hà Nội). Anh dự định vẽ một bức tranh đề cao việc học với hình ảnh Allégorie du Progrès – người mẹ trí tuệ, tay cầm cuốn sách, dẫn dắt con người tới tri thức.
Lúc đó ở Việt Nam chưa có nghề người mẫu. Qua sự giới thiệu của ông Louis Marty – Chủ tịch danh dự Hội Sinh viên An Nam (Foyer des Étudiants annamites), Victor Tardieu đã đến Hội tại số 9 đường Vọng Đức, Hà Nội và gặp nghệ sĩ Nam Sơn đang giúp trang trí cho Hội Sảnh. Lúc bấy giờ, Nam Sơn là họa sĩ minh họa nổi tiếng trên các tờ báo như: tạp chí Nam Phong, tạp chí Đông Dương và là công chức của Sở Tài chính Đông Dương (Direction des Finances).
Anh An Kiều – con trai thứ hai của họa sĩ Nam Sơn cho biết: “Bố tôi làm người mẫu cho họa sĩ Victor Tardieu. Sau đó, chính bố tôi đã mượn cung đình cho Victor Tardieu vẽ tranh. Người mẫu nữ cũng được bố tôi tìm đến để vẽ. Victor Tardieu. Điều đặc biệt mà ít người biết là trong bức tranh lớn này có góc nhìn nghiêng của họa sĩ Victor Tardieu (đội mũ) và con trai ông, nhà thơ Jean Tardieu, ở phần giữa phía trên của bức tranh. Nam Sơn vẽ chân dung hai cha con, họa sĩ Victor Tardieu, hình ảnh bác sĩ khám bệnh và kính hiển vi là khuôn mặt của Nam Sơn.
Nam Sơn đưa Victor Tardieu đi tham quan chùa, đền, miếu, danh lam thắng cảnh để hiểu rõ hơn về văn hóa Việt Nam cũng như sự tiếp biến văn hóa Pháp và Việt Nam. Vì vậy, chính giữa bức tranh có một tấm tam giác lớn có cặp câu đối bằng chữ Nho (Nam Sơn tiếp câu của bác sĩ Thân Nhân Trung): Nhân tài quốc gia là nguồn năng lượng/Đại học là nguồn giáo dục (Nhân tài là tài nguyên quốc gia/Đại học là gốc rễ của giáo dục)…
…đến lời đề xuất táo bạo
Năm 1923, Nam Sơn đề xuất với Victor Tardieu ý tưởng thành lập một trường nghệ thuật, vì người Việt rất khéo léo, không thua kém người châu Âu; Ông An Kiều vẫn còn giữ lại bản phác thảo viết tay cuốn “Mỹ thuật Việt Nam” năm 1923 của họa sĩ Nam Sơn. Trong đó, Nam Sơn không chỉ nêu sự cần thiết phải thành lập một trường đại học mỹ thuật có tới “7 khoa”, mà còn phân tích kỹ lưỡng những điểm mạnh, điểm yếu của hội họa phương Đông và phương Tây. Việc học nhằm đạt được mục tiêu “tạo nền tảng nghệ thuật cho dân tộc Việt Nam”. Nam Sơn cũng dự đoán: “Cứ như thế, dần dần, trong mười, hai, ba mươi năm, nền nghệ thuật dân tộc của nước Nam sẽ hình thành”.
Ban đầu, họa sĩ Victor Tardieu không đồng tình, vì cho rằng kỹ thuật vẽ tranh sơn dầu của người châu Âu và người Việt Nam không thể thực hiện được vì người Việt chỉ quen vẽ trên lụa và trên giấy (không thấm nước). . Sau đó, họa sĩ Nam Sơn cho Victor Tardieu xem bức tranh sơn dầu “Chân dung một nhà Nho từ phương Bắc” vẽ chân dung nhà Nho Nguyễn Sĩ Đức – người thầy dạy Nho giáo và hội họa châu Á của ông. Bức tranh thể hiện phong cách trưởng thành, bố cục chặt chẽ, chịu ảnh hưởng của trường phái Tân cổ điển vì sử dụng các gam màu xanh lam, tím, xanh lá cây và điêu luyện như một họa sĩ châu Á. Châu Âu.
Victor Tardieu vô cùng ngạc nhiên trước bức tranh “Chân dung một nhà Nho từ phương Bắc” của Nam Sơn, một thanh niên Việt Nam chưa từng sang châu Âu học hội họa. Vì vậy, ông đồng ý thuyết phục chính phủ Pháp và Đông Dương về ý tưởng của Nam Sơn thành lập trường mỹ thuật.
Trường Mỹ thuật Đông Dương đã đào tạo ra nhiều bậc thầy vĩ đại của nền mỹ thuật Việt Nam. Ngoài họa sĩ Nam Sơn, người có con đường ở thủ đô Hà Nội được đặt theo tên, còn có các sinh viên như: Nguyễn Phan Chánh, Bùi Trang Chước – tác giả Quốc huy Việt Nam, Văn Cao – tác giả Quốc ca Việt Nam, Tô Ngọc Vân – Những hiệu trưởng đầu tiên của khóa nghệ thuật kháng chiến Trần Văn Cẩn, Bùi Xuân Phái, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Cao Luyến, Hoàng Như Tiệp…
Ngày 27/10/1924, Toàn quyền Đông Dương Merlin ban hành Nghị định thành lập trường. Victor Tardieu là hiệu trưởng.
Trước khi mở trường, Victor Tardieu đưa Nam Sơn sang Pháp và ở tại nhà ông. Mỗi buổi sáng, Nam Sơn đến học tại Trường Mỹ thuật Quốc gia trong xưởng vẽ của Viện sĩ Jean Pierre Laurens (1875 – 1933, sinh viên Ingres); buổi chiều đến Trường Nghệ thuật Trang trí Quốc gia trong xưởng vẽ của Félix Aubert (1866 – 1940); Buổi tối Nam Sơn học thêm về điêu khắc. Chủ nhật, ông đi thăm viện bảo tàng, thư viện… Tại xưởng vẽ của nghệ sĩ nổi tiếng Félix Aubert, Nam Sơn đã gặp và thuyết phục nghệ sĩ Joseph Inguimberty sang Việt Nam giảng dạy.
Nói về vai trò đồng sáng lập Trường Mỹ thuật Đông Dương, trong cuốn “Các trường Mỹ thuật Đông Dương” (Les Écoles d’art de L’Indochine) do Toàn quyền Đông Dương xuất bản tại Hà Nội năm 1937, lưu trữ tại Hà Nội. Thư viện Quốc gia mã số M 10692, trang 16 ghi rõ: “Dạy các môn đồ họa, trang trí do giáo sư chuyên ngành cấp 2 giảng dạy, ông Nam Sơn – một trong hai người đồng sáng lập Trường Mỹ thuật Đông Dương chịu trách nhiệm; ông Nam Sơn đã đạt được nhiều thành tựu trong công tác đào tạo, giáo dục và góp phần quan trọng trong việc khôi phục nền mỹ thuật truyền thống An Nam, đó cũng là giáo lý, điều lệ của nhà trường.
Đến lúc nhập học, Victor Tardieu bị bệnh và ở lại Pháp nên Nam Sơn và Joseph Inguimberty về Việt Nam trước. Nghệ sĩ Nam Sơn không chỉ ra đề thi mà còn giám sát và chấm thi. Khóa 1 có 272 thí sinh đến từ khắp Đông Dương, có 8 người đỗ: Nguyễn Tường Tâm, Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Công Văn Trung, Nguyễn Phan Chánh, Georges Khánh, Lê Áng Phan. Sau đó, Nguyễn Tường Tâm sang Pháp còn Lê Áng Phan ra đi, để lại 6 người tốt nghiệp, Lê Phổ là nhà vô địch.
