MỘT VÀI KHÁI NIỆM VỀ THƠ TÂN HÌNH THỨC VIỆT
Nguyễn Lương Ba
1. TÍNH TRUYỆN VÀ TÍNH KHÁCH QUAN
VớI thơ Tân hình thức, tính khách quan nằm trong tính truyện. Tính truyện đã trở thành bao quát trong mọi hình thức của thơ cận đại, trở thành cách biểu lộ tâm tình qua chính câu chuyện mà nhà thơ đã kể. Do xử dụng ngôn ngữ hằng ngày (đời thưởng) khi chuyển vào thơ, bài thơ trở nên phổ cập hơn. Cũng vậy, xin dẫn chứng một bài thơ của Nguyễn thị Ngọc Nhung qua câu chuyện của nhà thơ:
N Ử A Đ Ê M
Nửa đêm thức dậy mặc quần áo đichợ. Những trái táo dỏ xanh vàng ngayhàng thẳng lối dưới ánh đèn trắng. Nhữngrau tươi mát mắt. Những hộp tráicây, hộp xúp nhẵn hiệu đủ màu. Nhữngchai rượu trắng đỏ. Bia lon bia chai.lớn nhỏ. Lổn nhổn. Những vĩ thịt bọcgiấy trong. Những khứa cá vuông vắn. Phômai cứng mềm, có mùi, không mùi. Nhữngchai thuốc tẩy. Làm sạch bồn cầu. Lọcnước trong veo. Kem đủ loại đủ màuđủ mùi. Đường, bột màu va ni, trứnggà. Kẹo chua kẹo ngọt. Bánh trong hộptrong bao. Bánh mì loại mềm, loại bộtchua, loại Ý loại Pháp, ổ tròn ổdài. Kẹp tóc. Xà bông gội đầu. Kemdưỡng da. Viết chì kẻ mắt xanh nâuđen. Thuốc ho thuốc cảm thuốc nhức đầuNửa đêm tôi mua một hộp tampons.
Bài thơ mang một bố cục rất mới, mô tả quang cảnh trong chợ hết sức bình thường. Bài thơ nói lên điều gì ? Đó là đời sống của nhà thơ với những thiết thân gắn bó, đơn giản mà quan trọng, tự nhiên mà đam mê, cái thú đi chợ. Mà chỉ với thơ THT, nhà thơ mới diễn tả được dễ dàng như thế.
Có câu hỏi: Lời thơ mang tính khách quan vô hồn, không giải thích, không bút pháp đặc biệt chẳng khác gì lời văn của Alain Robbe-Grillet. Chính cái không giải thích này có thể làm cho bài thơ khó hiểu trái với kỳ vọng về một bài thơ trong sáng…
Cái khó hiểu trong tiểu thuyết của nhà văn A.R.Grillet chính là phải định nghĩa lại sự liên hệ giữa con người và thế giới xung quanh. Nhắc đến nhà văn A.R.Grillet thiết tưởng cũng cần biết thêm về nhà văn này.
Alain Robbe Grillet sinh năm 1922 ở Brest, vùng tây bắc nước Pháp. Ông cùng với một số nhà văn khác như: Claude Simon. Natalie Sarraute, Michel Butor, Marguerite Duras, Jacques Derrida và Pierre Bourdieu lập nên Phong trào Tiểu Thuyết Mới (Nouveau Roman) trong nền văn chương Pháp của thập niên 1950-60.
Robbe-Grillet cho rằng thể loại tiểu thuyết trong quá khứ chỉ là bản sao chụp lại những kinh nghiệm của mình và của thế giới chung quanh. Tiểu thuyết cổ điển luôn luôn khảo sát sự kiện trong một thứ thời gian liên tục, tuần tự và cứ như một đường thẳng, như thế mọi diễn biến, mọi lời đối thoại chỉ là phản ảnh cái cách nhìn giữa vật thể và chủ thể, cứ thế sao chụp lại, chồng chất lên nhau cho đến hết câu chuyện.
Theo ông phải tìm cách định nghĩa lại sự liên hệ giữa con người và thế giới xung quanh. Thế giới không phải tự nó có như một thực tại toàn thể và hoàn tất. Phải đập bể thực tại để tìm ý nghĩa. Vì thế qua tiểu thuyết mới, vật thể bao giờ cũng có một quá trình (background) của nó và câu chuyện do đó không thể nào chấm dứt được. Lúc chấm dứt câu chuyện cũng chính là lúc bắt đầu…
Truyện của ông mang đầy tính triết lý và rất lôi cuốn đối với người đọc. Trước 1975, ở miền Nam có một số nhà văn như: Nguyễn Nghiệp Nhượng, Nguyễn Xuân Hoàng, Hoàng Ngọc Biên, Huỳnh Phan Anh… đi theo trường phái này tạo nên một không khí văn chương sôi động của thập niên 60 không kém gì phong trào thơ tự do cũng ở cùng thời điểm đó.
2. TÍNH NHẠC
Thơ Tân Hình Thức có giống lời ca Vọng Cổ không?
Nhà thơ Khế Iêm viết trong tiểu luận Tân hình thức và quan điểm thẩm mỹ mới: “Để cụ thể hóa, chúng ta thấy vọng cổ khi dùng những câu nói đời thường phổ vào âm luật, khi ca lên trở thành lời ca tiếng nhạc, không còn là những câu nói đời thường nữa. Như vậy khi áp dụng thi pháp đời thường có nghĩa là đưa những câu nói đởi thường vào thơ để trở thành thơ, phải dựa theo luật tắt của thơ và đó là ý nghĩa của thơ Tân hình thức.”.
Còn thế nào là nhạc Rap ?
Nhạc Rap bắt đầu xuất hiện từ năm 1970. Đầu tiên nhạc Rap là sự kết hợp giữa thơ và nhạc xuất phát từ chủ nghĩa Dân Tộc của người Da Đen (Black Nationalism). Nhạc Rap ảnh hưởng mạnh mẽ trong cộng đồng người da đen tạI Mỹ. Nó mang ý nghĩa cực kỳ vĩ đại nuôi dưỡng tinh thần văn hóa của cộng đồng da đen nhất là ở giới trẻ. Nó được đánh giá vĩ đại hơn cả thời kỳ nhạc Jazz. Nhạc Rap rất cần đến nhạc tính của thơ, đồng thời thơ với những khía cạnh đặt biệt của nó lại cần đến nhạc cụ, đặt biệt là trống để trọn vẹn diễn tả được phong tục của người da đen như nhảy múa, uốn éo, vặn vẹo, chỉ chỏ, đề kháng mang tính khai phá và sáng tạo của người da đen. Khi hát thì nói ngắn lại (syncopation), luôn tỏ ý muốn ôm vào (embrace) thân ái với mọi người, biểu lộ như là truyền thống của người da đen.
Có một số bài thơ Tân hình thức mang âm hưởng của nhạc Rap do ở thể nói và cách vắt dòng không ngừng lại ở cuối câu. Tùy theo sáng tác của nhà thơ, bài thơ mang âm hưởng nhạc Rap là hoàn toàn tự nhiên.
Có thể đọc bài Chơi Khôn của nhà thơ Nguyễn Đăng Thường như sau:
C H Ơ I K H Ô N
làm bộ mày là tao vàtao là tao như thế để tao đượchai tao làm bộ mày làtao là mày và tao là mày làtao như vậy sẽ có batao với ba mày đều là tao cảthôi mày đừng thút thít khócnữa tao không xúi mày chơi dại khôngbắt mày làm bậy hổng thèmỷ lớn chơi khôn ăn hiếp mày hoàitụI mình hãy làm tao làmày mày là tao để mày với taotuy hai mà một tao vớimày tuy một mà hai và giả bộnhư trời đổ mưa phùn trêncon lộ vắng lúc này đặng tao ômmày đứng núp dưới gốc cây.
Hoặc đoạn thơ sau đây:
LÁ THƯ KHÔNG GỬI (trích)
tôi nằm dướI hố. Đạn bay mùtrời. Một vùng thật xa. Phèn chuanước mặn. Năm căn Cái nước. Rừngđước rừng tràm. Tôi về Cà Mautôi lên Sóc Trăng. Tôi qua RạchGiá. Tôi vào Chương Thiện. Cũng làtôi đi trên quê hương khói lửaĐâu nói chi chuyện sáng mắt sángLòng. Chỉ thêm dài dòng . Đã rõ…
Nguyễn Lương Ba
3. THẾ NÀO LÀ NHỮNG ÂM VANG TRONG THƠ TỰ DO ?
Âm vang của thơ Tự Do chính là ngữ điệu của câu thơ tác tạo nên. Kỷ thuật là làm sao đạt tới sự tinh vi nhất của ngôn ngữ. Sự tinh vi này là kết tinh của tư tưởng cùng sự bức xúc của tâm hồn. Ngôn ngữ tinh vi là một đặc điểm, hơn nữa là một ưu điểm của thơ Tự Do. Văn học miền Nam Việt Nam, khi nhắc đến thơ Tự Do, người ta nghĩ ngay đến Tạp chí Sáng Tạo của thập niên 1950-60 với Thanh Tâm Tuyền như là một nhà thơ chủ soái của phong trào.Ông đã có những bài thơ gây âm vang chấn động, tạo nên một làn sóng hâm mộ trong giới trẻ suốt nhiều thập niên:
BÀI THƠ VUI
Một người treo cổ trên cành câyTrong công viên giữa thành phốNhìn một phút cuối cùngĐôi tình nhân hôn nhauXongThiếu nữ cười tinh nghịch như hòn sỏiNém lăn theo triền mái ngói.
và đây là một bài thơ rất quen thuộc của Thanh Tâm Tuyền:
D Ạ K H Ú C
Anh sợ những cột đèn đỗ xuốngRồi dây điện cuốn lấy chúng taBóp chết mọi hy vọngNên anh dìu em đi xa
Đi đi chúng ta đến công viênNơi anh sẽ hôn em đắm đuốiÔi môi em như mật đắngNhư móng sắc thương đauĐi đi anh đưa em vào quán rượuCó một chút ParisĐể anh được làm thi sĩHay nửa đêm Hà NộiAnh là thằng điên khùngÔm em trong tay mà đã nhớ em ngày sắp tớIChiếc kèn hát mãi than vanĐiệu nhạc gầy níu nhau tuyệt vọngSao tuổi trẻ quá buồnNhư con mắt giận dữSao tưổi trẻ quá buồnNhư bàn ghế không bầy
Thôi em hãy đứng dậyNgười bán hàng đã ngủ sau quầyAnh đưa em đi trốnNhững giày vò ngày mai.
Ngọc Dũng
T I Ế N G H Á T
Đêm khua bí mật như mũi tên bayTừ một đảo hoang nào không biếtTên em mỗi loãng dần giấc ngủ mêVà giọt mưa rơi cách biệtVà tiếng khóc nhỏ xuống
Hạt mưa tan thành tiếng kêuĐêm phủ đầy em một rừng chếtChiều trên cánh tay
Em thắp lửa đầy mình bỏ trốnVào thinh không hãi hùngMặt biển chừng xanh bão tápAnh thở khói tròn những luyến tiếc khôngVà hẻo lánh thấm dần mãi da thịtGiữa đồng lầy mực nước dâng loang.
Qúach Thọai
(một nhà thơ có tâm trạng u ẩn như thi sĩ Hàn Mạc Tử)
HÃY TRỞ VỀ
Ôi, yêu dấu, yêu dấuTôi đã chờ đợi em lâu quá lâuĐến khi nào hồn em rồI mới đậuTrên hồn tôi cánh tình ái nhiệm màu
Ôi, yêu dấu, yêu dấuEm hãy trở về mơn trớn lấy tim tôiHồn cô độc đã từ lâu lạnh lẽoHãy trở về đốt lửa hộ đôi môiÔi, yêu dấu, yêu dấuEm hãy trở về vội vã cùng tôiTôi rất sợ ngày mai không sống nữaHãy trở về thương nhớ lắm em ơi
Ôi, yêu dấu, yêu dấuEm hãy về ôm xiết lấy tôi mauVà giữa phút mê ly mầu nhiệm ấyTôi chết đi hồn ấm áp thiêu thân.
Ngôn ngữ này được sử dụng vừa là hình thức vùa là nội dung của tác phẩm. Cái đẹp chính là sự ngưỡng mộ.
4. CÂU ĐỀU CHỮ, VẮT DÒNG VÀ VẦN
Như đã trình bày, thơ Tân hình thức sử dụng ngôn ngữ đời thường để phổ vào thơ. Nó không như các thể thơ 7 chữ hay 8 chữ hay các hình thức thơ vần trước đó (lục bát, thất ngôn bát cú…). Thơ Tân hình thức với tính truyện, bài thơ sẽ được dẫn đi chừng nào nhà thơ không muốn nữa thì thôi. Bởi thế mới vắt dòng. Chỉ mượn hình thức 7 chữ hay 8 chữ và như Khế Iêm đã viết: “Đối với thơ Việt, khi dùng lại hình thức 7, 8 chữ hay lục bát là làm cho thị giác đỡ bị vướng mắt, dễ tạo nhạc tính, hình ảnh và áp dụng các yếu tố khác, qua đó người đọc đánh giá được tài năng và sức sáng tạo của nhà thơ.”
Thí dụ một vài bài thơ Tân hình thức của các tác giả:
Thơ 5 chữ của
Nguyễn Đạt
NGHĨA TRANG ĐA THỌ
Tôi có một cô emở đồi Đa Thọ nhắnrằng tôi hãy mau trởvề đồi dã quỳ sẽdẫn tôi tới mộ sẽbiểu nơi này đích thựclà quê của tôi đấydù không phải quê tôinhưng cô em đã ởđó đời đời dã quỳđã bấy nhiêu năm ngâydạI bấy nhiêu nắng hanhgió hắt hiu đời đời
Dã quỳ cành bên hoavàng bia mộ khắc tênem trên đồI Đa Thọtrên vách núi đá trênthân thông già buột tôiquên khó hơn là nhớmùa về tôi cũng vềthôi quê tôi đấy hiểnnhiên trắng lưng đồI bụidã quỳ cài hoa vàngtrên mộ Đa Thọ traoem em gửI lại tôi.
Thơ 6 chữ của
Nguyễn Lương Ba
MỖI NGÀY CHÚNG TA CÓ CÙNG VỚI NHAU
Muốn tả chân em thì anhđứng ngoài để tả chân emđứng ngoài điều mình tả vìchỉ để mô tả có thể
nào thì nói lên thế rồitự xóa một cách khách quanđể bây giờ nơi đó emchờ người về nhớ ngày chiatay để bây giờ nơi đâynhững dấu chân khắc dấuhoài niệm giấc mơ dài thậtlãng mạn chập chờn dài mãinhững hoài niệm trong căn nhàđể đi tới đi lui vớichính mình bắt đầu tan tànhsức mẻ một nơi mộy chútsức mẻ tình yêu của ThượngĐế sức mẻ không yêu ainữa từ chối sự sáng tạotình yêu nằm im giữa ngườingười nằm im chập chờn giấcmơ xa lạ con virusxa lạ tự tìm tự tạokhông có gì sẵn sàng cảMuốn tả chân em thì anhđứng trong để tả chân emđứng trong điều mình diễn tảnhìn em như một lối nhìn
sáng rỡ xa lạ cái thế giớinhìn nhìn em không có gìsôi nổi hơn vấn đề sốngchết của con người nhân loại.
Thơ 7 chữ của
Khế Iêm
ĐIẾU THUỐC LÁ
Tôi đứng dưới mái hiên, nhìn lơ
đãng người đàn ông tồi tàn, sặc
mùi rượu, đi ngang qua (rồi quay
lại) xin điếu thuốc lá, điếu thuốc
lá dĩ nhiên, điếu thuốc lá chẳng
lẽ tôi không có một điếu thuốc
lá, bởi vì nhiều lần trong đời
trắng tay tôi đã không có cả
một điếu thuốc lá, điếu thuốc lá
rẽ mạt, không đáng gì, một thời
tôi đã từng không có cái không
đáng gì-xin lỗi xin lỗi-nhưng
người đàn ông tồi tàn, sặc mùi
rượu đã bỏ di( rồi quay lại)
đưa cho tôi một điếu thuốc lá
điếu thuốc lá không đáng gì và
bây giờ tôi vẫn không có cả
cái không đáng gì-cảm ơn, cảm
ơn- người đàn ông tồi tàn, sặc
mùi rượu và điếu thuốc lá tầm
thường như thế, ngạc nhiên như thế
tràn đầy trong đời sống chung quanh
tôi và tôi cũng tầm thường như
thế, ngạc nhiên như thế dưới mái
hiên này, tôi là ai, tôi là
ai ừ tôi là ai, sao tôi
không biết?
