Nói chung, nghệ thuật muôn đời là bị kiểm duyệt. Đó là số phận bất khả tách rời của một tác phẩm. Thời xưa, tác giả có thể bị rơi đầu, thời nay thì bị tường lửa. Trước tiên, một bài thơ, một bức tranh, một pho tượng, một tiểu thuyết, một bộ phim… ban đầu là lựa chọn của tác giả, được chọn lọc để trình bày những gì tác giả tin là đẹp nhất có thể, và nêu lên được nhận thức của tác giả đối với cuộc đời. Người độc giả, người xem tranh, người xem phim sẽ có những phản ứng khác nhau. Và rồi, phía chính quyền, phía dư luận nhà trường, phía các giáo hội… sẽ dòm ngó xem có vi phạm cấm kỵ nào hay không để sẽ phải vùi dập, nếu cần.
Ngay cả tại Hoa Kỳ, những phản ứng cấm kỵ vẫn xảy ra, bất kể Tu Chính Án số 1 là quyền Tự do phát biểu. Có những cuốn sách này vẫn bán được tại các tiệm sách hay trên mạng, nhưng lại bị cấm đưa vào thư viện công cộng nhiều nơi, nhất là tại các tiểu bang bảo thủ. Có khi chỉ vì một lá cờ gợi tới quyền bình đẳng của người đồng tính, có khi vì một huy hiệu có vẻ giống như biểu tượng Đức quốc xã, hay có khi là một chân dung bị cho là bôi xấu một vị giáo chủ một tôn giáo nào đó… Thế là có biểu tình, có cấm kỵ.
Nhưng bản chất nghệ thuật muôn đời là bị rơi vào tranh cãi. Trên nguyên tắc tại Hoa Kỳ, tất cả các tác phẩm nghệ thuật, bao gồm hội họa, điêu khắc, tiểu thuyết, phim ảnh đều là quyền tự do ngôn luận được bảo vệ khỏi sự kiểm duyệt của chính phủ theo Tu chính án thứ nhất. Thực tế, chính phủ liên bang có thể cho phép, nhưng chính quyền tiểu bang có thể cấm. Và nếu tiểu bang cho phép, chính quyền cấp quận vẫn có thể cấm. Và nếu chính quyền quận cho phép, một học khu vẫn có thể cấm. Nghĩa là, cái gì cũng có một số giới hạn. Để dẫn ra một trường hợp: tranh khỏa thân có thể triển lãm ở các phòng tranh tư nhân ở Laguna Beach (Quận Cam, Califonria) vì tính nghệ thuật, nhưng sẽ bị cấm ở các cuộc triển lãm tại các thư viện và trường học trong quận. Họa sĩ Shahzia Sikander
Có những trường hợp ẩn dụ quá siêu hình, có thể bị suy đoán theo nhiều ý nghĩa khác nhau, và sự phân tích nào cũng có thể gây tranh cãi. Thí dụ, trường hợp một pho tượng của nhà điêu khắc AShahzia Sikander bị nhiều người bảo thủ Texas chống đối. Hiển nhiên, không phải vì bản thân cô Sikander là người Hồi giáo. Có thể cũng không nhất thiết vì cô đã từng có lập trường cởi mờ về phá thai, mà cuộc tổng tuyển cử tháng 11/2024 có thể nhiều phiếu bầu sẽ dựa trên lập trường cho phá thai hay không. Hiển nhiên cô là người đấu tranh cho nữ quyền, nên các tác phẩm của cô được triển lãm tự do ở New York, nhưng rồi bị cản trở ở Texas. Hay chỉ vì đơn giản, Texas là tiểu bang có lập trường chống di dân gay gắt, và Sikander là biểu tượng của một di dân thành công về nghệ thuật ở Hoa Kỳ… Hay chỉ đơn giản nghệ sĩ Hồi giáo này bị chụp mũ là nét sáng tác Satan, kẻ chống Thiên Chúa theo truyện cổ trong Kinh Thánh, là chưa ai nói rằng họ đã từng nhìn thấy Satan. Chúng ta chỉ nêu ra nghi vấn thôi. Câu chuyện thực tế cụ thể hơn.
Công nhân đang ráp pho tượng đồng Witness (2023) của nhà điêu khắc Sikander tại New York, nhưng tượng này bị cấm ở Texas.
Bản tin MSN tuần qua ghi rằng một tác phẩm điêu khắc của AShahzia Sikander đang bị chỉ trích sau khi một nhóm chống phá thai tuyên bố rằng tác phẩm này cổ vũ hình ảnh “có tính satan”. Tác phẩm điêu khắc mang tên Witness, nghĩa là Nhân Chứng, thực hiện năm 2023, được nghệ sĩ giải thích là nhằm khám phá mối quan hệ giữa nữ tính và quyền lực.
Pho tượng có hình một người phụ nữ bay lên trên mặt đất (than ôi, phụ nữ mà bay chỉ có 2 trường hợp: hoặc thiên thần, hoặc quỷ dữ), tay và chân của pho tượng nữ nhân biến thành hình dạng giống như rễ cây. Tượng nữ nhân này mặc phần khung (armature) của một chiếc váy vòng có những bức tranh khảm mô tả thực vật. Cô cũng có một chiếc cổ áo bằng ren tương tự như chiếc cổ áo mà Ruth Bader Ginsburg, cố thẩm phán Tòa án Tối cao, đã mặc. Ai cũng biết rằng Thẩm phán Tối cao Ginsburg có lập trường cởi mở về phá thai.
Theo lời điêu khắc gia Sikander, pho tượng này một phần là phản ứng trước việc cắt giảm quyền phá thai trên toàn quốc Hoa Kỳ. Giữa những diễn biến đó, Sikander viết trong một tuyên bố đi kèm với tác phẩm, chỉ ra sự chống đối đối với “tinh thần không biết mệt mỏi của những người phụ nữ đã cùng nhau đấu tranh cho quyền đối với cơ thể của mình qua nhiều thế hệ. Tuy nhiên, sức mạnh lâu dài nằm ở những người bước vào và ở lại trong cuộc đấu tranh vì sự bình đẳng. Tinh thần và sự can đảm đó là những gì tôi muốn ghi lại trong các tác phẩm điêu khắc.”
Nghĩa là, pho tượng có ý nghĩa nữ quyền như thế. Trên nguyên tắc, lẽ ra, pho tượng sẽ triển lãm vào tuần tới tại Đại học University of Houston ở Texas. Tuy nhiên, một số nhóm bảo thủ không muốn tác phẩm được trưng bày.
Hồi đầu tháng 2/2024, Texas Right to Life (Quyền sống của Texas), một tổ chức tự mô tả là “ủng hộ sự sống” được cho là đã giúp hủy bỏ hồ sơ Roe vs. Wade (cho phá thai với điều kiện) trên Tòa án Tối cao, đã tuyên bố rằng pho tượng của cô Sikander sử dụng “hình ảnh satan để tôn vinh việc phá thai và tưởng nhớ cố Thẩm phán Tòa án Tối cao Ruth Bader Ginsburg.” Tuy nhiên, nó không mô tả hình ảnh satan đó là gì, vì cái gọi là satan muôn đời là cái không được thấy.
Tổ chức này viết: “Sự bất tuân với Thượng Đế hiển nhiên không nên được xã hội coi trọng, càng không nên được ca ngợi bằng một bức tượng. Ngược lại, nghệ thuật phải phản ánh chân, thiện, mỹ: ba giá trị vượt thời gian bộc lộ bản chất của Thiên Chúa. Nghệ thuật không thể có vẻ đẹp nếu không có sự thật. Nghệ thuật không thể có sự thật nếu không có sự thiện. Một bức tượng tôn vinh việc hiến tế trẻ em không có chỗ đứng ở Texas.” Thực tế, không ai thấy sự hiến tế đó. Đây không phải là lần đầu tiên tác phẩm của Sikander gây tranh cãi trên các phương tiện truyền thông bảo thủ.
Hồi năm 2023, đài Fox News đã thực hiện một bản tường trình về việc người dùng mạng X gọi tác phẩm điêu khắc đó là “ma quỷ”. Báo Axios loan tin rằng tổ chức Texas Right to Life đang đề cập đến một tập sách nhỏ về pho tượng Witness do cơ quan Madison Square Park Conservancy xuất bản, đề cập đến các tôn giáo thuộc hệ Abrahamic (như Do Thái Giáo, Ky Tô Giáo, Công Giáo, Tin Lành, Hồi Giáo…) đề cập đến những sinh vật có sừng.
Hiển nhiên, họ nhân danh nhà thờ để chụp mũ nhà điêu khắc Sikander, hễ thấy cái gì có sừng là chụp mũ satan liền. Theo nhà phê bình Aruna D’Souza, trong tín ngưỡng hệ Abrahamic, quái thú có sừng liên quan đến mọi thế lực tà ác, hỗn loạn và hủy diệt, nhưng, “Chuyện ẩn dụ không chỉ của riêng nghệ sĩ: các vị thần và nữ thần có sừng có rất nhiều trong các tôn giáo trên thế giới, từ Ai Cập cổ đại và Hy Lạp đến các khu vực và thời đại khác ở Châu Phi và Châu Âu. Nhưng một lần nữa, Sikander tiết lộ cho chúng ta điều thực sự đang bị đe dọa trong những quan niệm như vậy. Trong câu chuyện sáng tạo trong Kinh thánh, Satan và Eva gắn bó với nhau như con rắn quấn quanh cành cây; phụ nữ là phương tiện cho tội ác, kẻ cám dỗ, công cụ của cái ác. Nhà điêu khắc Sikander coi ý tưởng này, một ý tưởng xuyên suốt rất nhiều nền văn hóa, thời đại và triết lý – về phụ nữ như một mối đe dọa, như một hiện thân của ham muốn không thể diễn tả được, như vết nhơ – và biến sự tiêu cực thành sức mạnh. Eva của nàng, Havah của nàng, đeo những chiếc sừng như một chiếc vương miện như một điểm kiêu hãnh. Nàng hiểu những hình ảnh vô tận về bản thân chính là sức mạnh của mình.”
Tuy nhiên, Đại học University of Houston vào cuối tháng 2/2024 cho biết sẽ hủy bỏ cuộc triển lãm dự kiến của Shahzia Sikander, bất kể rằng các tác phẩm của cô đã triển lãm nhiều tháng qua ở New York.
Nghĩa là, buổi lễ gặp gỡ nghệ thuật và hội thoại với nghệ sĩ được tổ chức nhân dịp khai mạc triển lãm tác phẩm của nghệ sĩ người Mỹ gốc Pakistan Shahzia Sikander tại Đại học University of Houston đã bị hủy bỏ sau khi một nhóm chống phá thai đe dọa phản đối sự kiện này. Trong bản tuyên bố gửi tới tạp chí The Art Newspaper, Sikander bày tỏ sự thất vọng của mình về quyết định này, nói rằng: “Nghệ thuật nên là lời trình bày chứ không phải lời bị kiểm duyệt. Thật xấu hổ cho những ai khiến nghệ sĩ im lặng.”
Tóm tắt tiểu sử như sau: Shahzia Sikander (sinh năm 1969, Lahore, Pakistan) là một nghệ sĩ thị giác người Mỹ gốc Pakistan. Hoạt động trên nhiều phương tiện khác nhau, bao gồm vẽ, sơn, in ấn, hoạt hình, sắp đặt, tượng, biểu diễn và video. Sikander hiện đang sống và làm việc tại thành phố New York. Sikander học tại Trường Cao đẳng Nghệ thuật Quốc gia Lahore ở Pakistan, nơi cô được dạy môn truyền thống về hội họa thu nhỏ Ấn Độ-Ba Tư. Lấy bằng Cử nhân Mỹ thuật năm 1991. Sikander chuyển đến Hoa Kỳ và theo học tại Trường Thiết kế Rhode Island (RISD), lấy bằng Thạc sĩ Mỹ thuật về Hội họa và In ấn vào năm 1995. Là một nữ nghệ sĩ Hồi giáo, Shahzia Sikander thường phải chịu đựng những định kiến trong cộng đồng của mình. Mạng che mặt (loại khăn thường được phụ nữ Hồi giáo đeo) che tóc và cổ và là biểu tượng của cả tôn giáo và nữ tính. Những bức tranh thu nhỏ của Sikander thường đề cập đến tấm màn che, khám phá lịch sử tôn giáo và bản sắc văn hóa của chính cô.
Độc giả có thể tìm hiểu thêm về pho tượng Witness (2023) của nhà điêu khắc Shahzia Sikander đặt tại công viên Madison Square Park ở thành phố New York:
Họa sĩ Badiucao
Họa sĩ Badiucao (巴丟草), nếu đọc kiểu phiên âm tiếng Việt sẽ là Ba Đâu Thảo. Tranh của Badiucao là một phần của cuộc chiến vì dân chủ ở Trung Quốc và Hồng Kông, do vậy bị cấm ngặt là chuyện dễ hiểu.
Badiucao sinh năm 1986, là một họa sĩ truyện tranh chính trị, nghệ sĩ và nhà hoạt động nhân quyền người Trung Quốc có trụ sở tại Úc. Anh được coi là một trong những họa sĩ biếm họa chính trị nổi tiếng và thành công nhất của Trung Quốc. Anh ta lấy bút danh để bảo vệ danh tính của mình.
Họa sĩ lưu vong Trung Hoa Badiucao (trái) và tranh giễu Tập Cận Bình, sau khi Tập trong tháng 7/2017 ra lệnh tất cả các mạng TQ phải xóa hình ảnh (và tên gọi ‘Xiaoxiong Weini’) chú gấu Mỹ có tên “Winnie the Pooh” vì tên gấu này được các nhà dân chủ ám chỉ Tập. (Photo: badiucao.com)
Theo Tự điển Bách Khoa Mở Wikipedia, Badiucao sinh năm 1986 và lớn lên ở thành thị Thượng Hải. Ông nội của anh là một nhà làm phim tiên phong, người đã bị đàn áp sau khi cộng sản lên nắm quyền, bị đưa đến các trang trại laogai ở Thanh Hải trong Chiến dịch chống cánh hữu và chết vì đói. Vài năm sau, thân phụ anh trở thành trẻ mồ côi khi bà ngoại anh qua đời trong cảnh nghèo khó vào đêm giao thừa. Cha anh lớn lên nhờ sự giúp đỡ của hàng xóm và cố gắng học đại học nhưng bị từ chối nhập học vì lý lịch trong mối quan hệ gia đình.
Họa phẩm của Badiucao để tưởng niệm chàng sinh viên đứng chận xe tăng ở quảng trường Thiên An Môn năm 1989 để đòi dân chủ. (Photo: badiucao.com)
Badiucao không được đào tạo chính thức về nghệ thuật khi ở Trung Quốc. Anh học luật tại Đại học Khoa học Chính trị và Luật Hoa Đông. Anh và những người bạn cùng ký túc xá vô tình xem được bộ phim tài liệu “The Gate of Heavenly Peace” (Cánh cổng thiên đường) sau khi nó được giấu trong một bộ phim truyền hình lậu của Đài Loan. Vỡ mộng với Trung Quốc, anh chuyển đến Úc du học vào năm 2009. Anh làm giáo viên mẫu giáo trong nhiều năm. Phim hoạt hình chính trị đầu tiên của Badiucao là về vụ va chạm xe lửa ở Ôn Châu năm 2011. Câu chuyện này xảy ra ngày 23 tháng 7/2011, hai tàu cao tốc đâm vào nhau ở quận Lộc Thành, Ôn Châu, tỉnh Chiết Giang, Trung Quốc. Một số toa xe của mỗi tàu bị trật đường ray. Các đoàn tàu đang trên tuyến đường sắt Ninh Ba – Thai Châu – Ôn Châu khi tai nạn xảy ra. Theo các truyền thông nhà nước Trung Quốc, có 40 người chết, và ít nhất 192 người bị thương.
Theo một cuộc phỏng vấn năm 2013, Badiucao ngưỡng mộ ba họa sĩ truyện tranh chính trị Trung Quốc khác vào thời điểm đó—Hexie Farm, Rebel Pepper và Kuang Biao.
Badiucao sử dụng tài liệu tham khảo châm biếm và văn hóa đại chúng để truyền tải thông điệp của mình. Anh thường vận dụng những hình ảnh nguyên mẫu từ tuyên truyền của Đảng Cộng sản TQ để đưa ra những tuyên bố chính trị đòi dân chủ. Các họa phẩm của anh đã được Tổ chức Ân xá Quốc tế, Freedom House, BBC, CNN và China Digital Times sử dụng hoặc xuất bản và đã được triển lãm trên khắp thế giới.
Trong một cuộc phỏng vấn đầu năm 2016, anh nói rằng “Phim hoạt hình và tranh chân dung có thể tạo ra một biểu tượng thị giác thống nhất, có thể giúp truyền bá thông điệp và thu hút sự chú ý liên tục, nhằm tạo áp lực từ dư luận. Có lẽ áp lực này có thể cải thiện hoàn cảnh của những người đang bị cầm tù, cũng như an ủi những người thân trong gia đình những người bị bức hại.”
Badiucao cực kỳ tích cực và thường phản ứng nhanh chóng với các tin tức và sự kiện đang thịnh hành liên quan đến Trung Quốc đại lục, Đài Loan và cộng đồng người Hoa hải ngoại. Ông cũng phản ứng nhanh chóng với các tin tức và sự kiện liên quan đến các quốc gia độc tài khác như Iran.
Năm 2018, một chương trình nghệ thuật về Badiucao đã được lên kế hoạch tổ chức tại Hồng Kông. Tuy nhiên, buổi biểu diễn đã bị hủy vì “lo ngại về an toàn” sau đó do chính quyền Trung Quốc đe dọa nghệ sĩ.
Vào năm 2019, một hội thoại nghệ thuật đã lên kế hoạch nói chuyện với nhà hoạt động dân chủ cũng là nhạc sĩ Hồng Kông Denise Ho tại Phòng Triển lãm Quốc gia Victoria ở Melbourne (Úc châu) đã bị phòng triển lãm giờ chót hủy bỏ vì “lý do an ninh.” Vào tháng 6/2019, vào dịp tưởng niệm trận thảm sát Thiên An Môn, phim tài liệu về Badiucao được chiếu trên truyền hình Úc.
Hình chụp ngày 7 tháng 1/2012 từ sau tượng: Tượng đồng thiếu nữ giải sầu nhìn chằm chằm vào Đại sứ quán Nhật Bản tại Seoul. Tượng là tác phẩm của Kim Seo-kyung và Kim Eun-sung. (Hình Wikipedia)
Tượng thiếu nữ của Kim Seo-kyung và Kim Eun-sung
Có khi kiểm duyệt nghệ thuật cũng vì muốn chối bỏ một phần lịch sử. Đó là trường hợp chính phủ Nhật Bản gay gắt chống đối một pho tượng gọi là tượng hòa bình, và tượng này đã có bản sao đặt tại nhiều nơi trên thế giới.
Tên chính thức của tượng là “The Statue of Peace” (Tượng Hòa Bình), đôi khi được báo chí gọi cho dễ nhớ, như “Tượng Thiếu Nữ Giải Sầu” (Comfort Woman Statue). Tượng này là biểu tượng của các nạn nhân của chế độ nô lệ tình dục, được quân đội Nhật Bản gọi “văn chương” là phụ nữ giải khuây trong Thế chiến thứ hai. Tượng thiếu nữ này lần đầu tiên được dựng lên ở Seoul, thủ đô Nam Hàn, nhằm kêu gọi chính phủ Nhật Bản xin lỗi và tôn vinh các nạn nhân. Tuy nhiên, từ đây, sóng gió lan ra toàn cầu vì phía Nhật liên tục phản đối.
Duyên khởi, ý tưởng về Tượng này đã được gợi ý bởi tổ chức có tên là “Korean Council for Women Drafted for Military Sexual Slavery by Japan” (Hội đồng Phụ nữ Hàn Quốc bị Nhật Bản bắt làm nô lệ tình dục trong quân đội). Ban đầu, hội đồng đề nghị dựng một tảng đá tưởng niệm trước Đại sứ quán Nhật Bản tại Seoul để tưởng nhớ nỗi đau của những phụ nữ mua vui là nạn nhân của chế độ nô lệ tình dục của quân đội đế quốc Nhật Bản. Thế rồi, hình ảnh tảng đá được biến thành tượng đồng. Vào ngày 14 tháng 12/2011, bức tượng đồng được đặt trước đại sứ quán, nhìn thẳng vào cửa. Tượng thiếu nữ được thiết kế bởi hai nhà điêu khắc Kim Seo-kyung và Kim Eun-sung. Tượng mô tả một cô gái mặc chima jeogori (một dạng quốc phục Đại Hàn đơn giản thời kỳ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20), với bàn tay nhỏ và mái tóc ngắn, đang ngồi nhìn chằm chằm vào Đại sứ quán Nhật Bản ở trung tâm thủ đô Seoul.
Bộ Ngoại Giao Nhật Bản đã nhiều lần yêu cầu dọn bức tượng đi nơi khác, nhưng chính quyền thành phố Seoul và đặc biệt là các nạn nhân đã bác bỏ những yêu cầu đó, nói rằng chính phủ Nhật Bản chưa bao giờ chính thức thừa nhận và sám hối về vấn đề cưỡng bách phụ nữ giải sầu. Trên thực tế, chính phủ Nhật Bản đã thừa nhận điều này vào năm 1992. (Theo báo New York Times ngày 14/1/1992, bài viết của phóng viên David Sanger, nhan đề “Japan Admits Army Forced Koreans to Work in Brothels.”)
Theo Bộ Ngoại giao Nhật Bản, năm 2015, Nam Hàn và Nhật Bản đã đạt được thỏa thuận giải quyết vấn đề phụ nữ giải sầu. Là một phần của thỏa thuận này, Nam Hàn thừa nhận thực tế rằng Nhật Bản quan ngại về bức tượng trước đại sứ quán Nhật Bản tại Seoul và cam kết giải quyết vấn đề một cách thích hợp. Tuy nhiên, chính phủ Nam Hàn lúc đó không hứa cụ thể về việc gỡ bỏ bức tượng ở Seoul. Vào tháng 12/2015, Nhật Bản tuyên bố rằng sẽ không trả 1 tỷ yên tiền bồi thường trừ khi pho tượng bị dọn đi khỏi vị trí của nó ở Seoul. Sau đó, là các bản sao, bức tượng thứ hai được dựng lên ở Busan, một thành phổ cảng Nam Hàn. Nhật Bản sau đó đã triệu hồi hai nhà ngoại giao từ Nam Hàn về và tạm dừng các cuộc đàm phán cấp cao. Nam Hàn cũng chấm dứt thỏa thuận năm 2015 vào ngày 21 tháng 11/2018 và đóng cửa một cách hiệu quả quỹ phụ nữ giải sầu do Nhật Bản tài trợ được thành lập để chi trả cho khoản giải quyết đã thỏa thuận. Nhật Bản khẳng định rằng thỏa thuận vẫn có tính ràng buộc về mặt pháp lý và do đó, việc đặt bức tượng là bất hợp pháp.
Một bản sao tượng thiếu nữ giải sầu đặt ngoài trụ sở hội Korean Society of Victoria tại thành phố Melbourne, Úc châu. Chiếc ghế trống để bất kỳ ai muốn ngồi vào chụp hình để chia sẻ cảm xúc. Hình chụp ngày 18/5/2020. (Hình Wikipedia)
Từ đó, nhiều bản sao bức tượng được dựng lên ở các cộng đồng đông dân Đại Hàn, như tại Melbourne (Úc châu), tại Berlin (Đức quốc), tại Palisades Park (tiểu bang New Jersey, Hoa Kỳ), và nhiều nơi khác. Dĩ nhiên, không bao giờ tượng này vào được lãnh thổ Nhật Bản. Tượng này đầu tiên đặt tại Hoa Kỳ là ở thành phố San Francisco, nơi lúc nào cũng có các nghệ sĩ nổi loạn. Sau khi một tượng mô phỏng (tượng này đứng, không ngồi như bản gốc) được khánh thành ở San Francisco, chính quyền thành phố Osaka (Nhật Bản) đưa ra tuyên bố năm 2018 chấm dứt mối quan hệ kết nghĩa-thành phố kéo dài hàng thập niên.
Tới đây, chúng ta thấy rằng, chuyện kiểm duyệt là chuyện muôn đời của nhân loại. Trừ khi tất cả những xung đột biến mất. Kiểm duyệt có thể vì lý do tôn giáo, vì thánh chiến, vì nguyên tắc sống, vì ước mơ dân chủ, vì những vết thương lịch sử chưa hàn gắn, và cũng vì đủ thứ lý do khác trong đời. Các cụ mình hồi đầu thế kỷ 19 dạy rằng “Đàn ông chớ kể Phan Trần” bởi vì truyện Phan Trần, viết theo thể thơ lục bát, dài 954 câu, soạn từ giữa thế kỷ 18 đã kể chuyện chàng trai Phan sinh tương tư người yêu đến nỗi toan tự tận, tức là quá nhu nhược và ủy mị. Hay là, chuyện này là trực tiếp mà người nào cũng nhận thấy: bao giờ Hà Nội chịu xóa sổ bức tường lửa đang ngăn cản độc giả từ Việt Nam vào đọc các trang báo hải ngoại, như Việt Báo? Kiểm duyệt như thế sẽ chỉ làm thiệt thòi cho quê nhà thôi.
When we try to help others, they consider us enemies. But we can thank them because, through them, we can know the nature of each person. The Wuhan Virus helps us to recognize the good and the bad, to rise above both to retain our human affection. Thanks to that, new love arises. Hopefully.
Căn bản so sánh của Robinson cho thơ hiện đại là những thành đạt vĩ đại của Whitman, càng trở nên rõ ràng hơn nếu chúng ta để bài thơ “Oh for a poet – for a beacon bright” cạnh bài thơ “Walt Whitman,” của ông, bắt đầu với câu “Bài-hát-(của)-bậc-thầy đã chấm dứt” (The master-songs are ended) – chấm dứt với cái chết của Whitman.
Đỗ Quyên TÂN HÌNH THỨC THƠ MƠ(Lời tác giả nhắn một số độc giả rằng nếu) Như bạn vừa qua một chiêm bao đẹp về nội dung dưng mà lại cực kỳ xàm xét về hìnhThức kiểu mặc cảm Ơđíp theo ông thày người Áo (chớ hổng phải dân quần) tên Xicmun họ Phơrớt thì hãy ra vái bàn thờ (nếu bác trai bác gái đã viên tịch) hoặc chào tạ song Thân (kìa hai bác dậy từ sớm tinh sương ngồi chờ bạn chào bố chào mẹ con đi làm đây ạ).
