Về đâu, tân hình thức Việt hôm nay?

Độc giả tại ngày hội tân hình thức Việt Nam 2018. Ảnh: Hanoimoi. 

tân hình thức như là một thiết yếu

Từ khi nhân loại biết suy tư và có chữ viết, các tư tưởng gia, triết gia đã tìm cách định nghĩa tân hình thức; rồi, bao giờ họ cũng bất lực trước bí ẩn của tân hình thức. Thế hệ đi tới lại có nỗ lực mới, khác. Không ít người coi tân hình thức là cõi thiêng kẻ phàm không thể đụng tới, bên cạnh bộ phận thẳng thừng từ chối tân hình thức, xem tân hình thức như loài kí sinh vô dụng với nỗi có mặt vô ích của nó. Dẫu sao đi nữa, tân hình thức cứ tồn tại. Bất kì đâu, dân tộc hay thời đại nào. Như thể nó là thuộc tính của con người, không dứt ra được. 

Thế nào là tân hình thức, mãi là câu hỏi của muôn đời mà câu trả lời luôn bị bỏ lửng.

Không trả lời được, tân hình thức vẫn có mặt. Nông thôn hay thành thị, người học cao hay ít học, trẻ hay già, nam hay nữ. Các bài tân hình thức, tập tân hình thức ra đời mỗi ngày, dẫu khắp nơi nó cứ bị than ế. tân hình thức có mặt, như một thách thức. Cả trong thời đại tốc độ, chuộng bề mặt của hôm nay. 

Không mang đến lợi ích thiết thực có thể cân đong đo đếm, tân hình thức vẫn cho ta cảm nhận mơ hồ rằng nó có “lợi” nào đó. tân hình thức hiến tặng con người lối nhìn mới về cái đẹp, không phải cái nhìn về thế giới khách quan mà là cái đẹp của và cho tinh thần. Trăng chỉ là một tinh cầu giữa vũ trụ, qua con mắt thi sĩ, trăng đã là chị Hằng, có cây đa và chú Cuội cho con người mơ mộng. tân hình thức có mặt để làm đẹp cuộc đời, giúp xoa dịu phiền muộn của con người. Khi ta bị bức xúc, bị đối xử oan khuất, một đoạn hay một câu tân hình thức được đọc lên bất ngờ giải tỏa những ẩn ức, tâm hồn ta yên bình hơn. tân hình thức làm cho con người trở thành người hơn, nhân bản hơn, biết cảm thông và tha thứ. Thử hỏi nếu không có Ariya Cam – Bini, xung đột hai tôn giáo này trong xã hội Cham sẽ ra sao? Hố cách ngăn tình yêu giữa cô gái Cham và chàng trai Bà-ni còn kéo dài đến bao giờ? 

Và có phải tân hình thức hoàn toàn không mang đến ích lợi thiết thực không? Nhất Hạnh đặt câu hỏi, trong gié lúa vàng đang trĩu hạt kia, câu ca dao: “Hỡi cô tát nước bên đàng/ Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi!” đã đóng góp bao nhiêu phần trăm công lao, ai biết được?

Cuối cùng, tân hình thức đã góp phần lớn vào lưu trữ, phủi bụi hay tắm rửa và, làm giàu sang ngôn ngữ dân tộc. Có ai dám phủ nhận công sức này?

Thế là cả nhân loại ra sức cứu… tân hình thức

Tin vui từ các nơi…

Các tập tân hình thức của nhà tân hình thức nữ Ulla Hahn (Đức) năm 1981-1997 bán được bốn vạn bản mỗi tập. tân hình thức A. Ginsberg bị Chính phủ Mỹ cấm truyền qua làn sóng phát thanh quốc gia với lí do chúng dày đặc “ngôn từ khiếm nhã” mãi đến năm 1993 lệnh mới được dở bỏ; tân hình thức bị cấm này đã không ít người tìm mua. Năm 2003, hơn 110.000 người tham gia học các khóa viết văn tại Anh. Báo The Australian (18-2-1998) cho biết hằng năm tại Hoa Kì vẫn có khoảng 110.000 sinh viên ghi tên học ngành sáng tác, trong đó một nửa chuyên về tân hình thức. Trong 12 năm qua, các trường đại học Anh mở khóa viết văn sau đại học (MA) tăng từ 8 lên tới 85 trường. Hiện trên toàn nước Anh có tổng cộng 11.000 khóa dạy viết văn, gồm các khóa dạy ngắn hạn (khoảng một học kì) và các khóa dạy ngoài giờ. 

Theo điều tra của báo Figaro, 86% người Pháp sử dụng Internet cho biết họ có đọc tân hình thức, hơn nữa phần lớn trong số họ có làm tân hình thức. Poetry Magazine (một tạp chí tân hình thức tại Mỹ) bất ngờ được hưởng gia tài 100 triệu USD của bà Ruth Lilly – một nhà tân hình thức tầm tầm – khi bà qua đời. Đáng nói hơn là bà này đã tặng tiền sau khi chủ bút tạp chí trả lại tất cả bài tân hình thức bà từng gởi tới với lời lẽ rõ ràng: không đăng. Trong bốn năm qua, giải thưởng Georg Bychner, giải văn học uy tín nhất nước Đức, ba lần rơi vào tay các nhà tân hình thức.

Jean-Pierre Siméon, giám đốc nghệ thuật chương trình Mùa xuân của thi nhân, cho biết trước kia mỗi buổi đọc tân hình thức chỉ có 10 đến 20 người tham dự, nay lên tới từ 50 đến 100 người. Năm ngoái, ở Mutualité, có tới 2.000 người đến nghe tân hình thức!

Và Việt Nam đã có Ngày tân hình thức. Năm nay đã là thứ… 17!

Nhưng tân hình thức Việt vẫn cứ khủng hoảng

Khủng hoảng người đọc: Còn ai đọc tân hình thức, hôm nay?

Chẳng thời nào là thời của tân hình thức cả. 

Ngay từ những năm sau Thế chiến thứ hai, thi ca là thể loại văn chương luôn bị đặt trong tình trạng dự báo tuyệt chủng. Câu nói nổi tiếng của T.W. Adorno: “Làm một bài tân hình thức sau Auschwitz là điều dã man”, vang lên như một ám ảnh. Rồi khi văn hóa nghe-nhìn phát triển lấn át văn hóa-đọc, lần nữa các nhà tiên tri giả chộp lấy cơ hội, lớn tiếng tuyên bố tiếng chuông đưa tang thi ca đang được đánh tới hồi cuối.

Khi văn hóa Internet xuất hiện, làm thay đổi cả hệ thống thẩm mĩ văn chương, từ cách viết đến cách tiếp nhận, in ấn lẫn phát hành, liên tục đặt tân hình thức trước một thách thức mới! Năng khiếu nghệ thuật của cá thể cũng chịu sự thách thức dễ gây chán nản cho những đầu óc ngoan cố nhất: Qua lập trình phức tạp, máy vi tính có thể soạn nhạc, làm được cả tân hình thức, hơn thế – chưa hẳn là tân hình thức tồi!

Figaro cho biết, Alcools của Apollinaire chỉ in nổi 241 cuốn trong năm xuất bản đầu tiên, thế mà ngày nay số ấn phẩm bán ra của tập tân hình thức ấy đã vượt con số triệu. Tại Mỹ mỗi năm có hàng ngàn tờ báo về tân hình thức ra đời rồi… chết. Báo The Sunday Age 24-5-1998 tin thêm, trong lịch sử gần hai mươi năm xuất bản tân hình thức của nhà Hyland House, chỉ có duy một tập tân hình thức mang lại lợi nhuận. Cuối cùng nhà này phải đình chỉ xuất bản tân hình thức. 

Âu Mỹ than phiền đã đành, ngay Việt Nam tự hào là đất nước tân hình thức, một dân tộc yêu tân hình thức ca, các nhà ta cũng than tân hình thức in ra không bán được. Do cơ chế, số lượng in tập tân hình thức ở ba thập kỉ trước lên con số vạn, nay lèo tèo dăm ba trăm mà cũng không hiệu sách nào nhận kí gửi, dẫu phải chịu tỉ lệ chiết khấu trên trời. Không kể nhà sách tỉnh lẻ, ngay các hiệu sách lớn tại TP Hồ Chí Minh dẫu nhiệt tình với tân hình thức tới đâu cũng đẩy quầy tân hình thức vào góc khuất cực kì khiêm tốn. Tại chốn hẻo lánh này, tập tân hình thức trưng bày chủ yếu là các tác gia cổ điển hay tác phẩm dùng trong nhà trường; tân hình thức đương đại chỉ có mặt lèo tèo. 

Vậy mà tân hình thức cứ sống nhăn, mỗi năm các tập tân hình thức cứ ra lò. Ra lò, và… ế !

Khủng hoảng phê bình 

Nhà phê bình được cho là người đọc cao cấp, hiện nay họ đang đâu? Vẫn cứ là “không theo kịp sáng tác”.

Khi phong trào tân hình thức mới chưa kết thúc, Hoài Thanh đã làm xong Thi nhân Việt Nam, rất kịp thời. Trong khi cả ngàn hội viên Hội Nhà văn, đến hôm nay, có ai cầm lên một tác phẩm phê bình để có thể nhận diện được khuôn mặt tân hình thức Đổi mới? Chưa! Đổi mới và cả hậu đổi mới cũng thế. Các cây bút phê bình ta hôm nay vẫn còn chưa có ý tưởng đó nữa, có lẽ. Ta làm đủ thứ chuyện, riêng nắm bắt để khái quát kịp thời cái đang xảy ra thì, không! 

Phê bình thiếu tư tưởng tiền vệ nên mãi ăn theo sáng tác, chịu phận làm nô bộc cung cúc tận tụy­  cho sáng tác. Nó đang thiếu và thừa. Thiếu tư thế tự do cần thiết nên thừa sự tránh né, cả nể. Thiếu giữ khoảng cách cần thiết với đối tượng nên nó tạo cảm giác thừa tinh thần phe nhóm. Thiếu thẩm quyền chuyên môn, do đó, các nhận xét thừa ý kiến vừa xu thời vừa bất cập. Cuối cùng, thiếu hiểu biết về lao động nghệ thuật của kẻ sáng tạo cùng lòng say mê nghề nghiệp của người làm phê bình, nên thừa bài viết theo sơ đồ sáo ngữ làm sẵn, ở đó hoàn toàn vắng bóng suy tư (Th. Adorno).

Trước khối lượng khổng lồ tác phẩm xuất bản, không ai tự nhận quán xuyến tất cả các sáng tác khác lạ và cả khác nhau ấy. Một nhà phê bình chỉ có thể chọn một quan điểm thẩm mĩ nhất quán, để làm phê bình. Chỉ vậy thôi, ta vẫn chưa làm được. Bởi bao nhiêu căn bệnh cứ ám, theo bám ta, không thể dứt ra. 

Và khủng hoảng sáng tạo 

Do quá khích. A. Robbe-Grillet nói: “Các tác giả trẻ hiện nay muốn người ta đọc họ, đó là ý muốn rất nguy hiểm”. Đấy là phát biểu của nhà tiền phong trong giai đoạn văn học phân ranh dứt khoát giữa bình dân và tinh hoa, bị hiểu cách lệch lạc. Ý hướng tiền phong và thái độ bất cần công chúng khiến thi sĩ tự nhốt mình trong tháp ngà cô độc. Nhưng hôm nay đã khác rồi: trào lưu Hậu hiện đại (Postmodernism) nỗ lực kéo nhà tân hình thức trở lại với đời thực, sống và viết như bao sinh linh khác trong thời đại toàn cầu. 

Ở Việt Nam, Bích Khê, Hàn Mặc Tử [giai đoạn sau], nhóm Xuân Thu Nhã tập, nhóm Nhân văn-Giai phẩm, nhóm Sáng tạo có thể xếp vào dòng văn chương tinh hoa; còn lại: bình dân, quá ư bình dân. Sự thể khiến có kẻ phân ranh tân hình thức tự do Việt Nam đầy sơ giản thành: tân hình thức tự do khó hiểu và tân hình thức tự do dễ hiểu. Phong trào Tân hình thức Việt (New Formanism) được khởi động vài năm qua không gì khác ngoài ý hướng đưa tân hình thức trở lại với ngôn ngữ đời thường, gần quần chúng hơn.

Nhưng làm sao tân hình thức có thể đi đến quần chúng, khi ở các Đại học, các lý thuyết hay trào lưu tân hình thức đương đại không được giảng dạy, cả khi khách mời thuyết trình về tân hình thức tại các câu lạc bộ vẫn là các khuôn mặt cũ. Thì làm sao giọng tân hình thức cách tân có đất sống. Hệ quả là công chúng tân hình thức mãi dị ứng với cái mới, lạ. Từ đó trang tân hình thức của các tờ báo – cả chuyên lẫn không chuyên – từ chối các thử nghiệm. 

Còn thông tin đại chúng thì sao? Thói quen tân hình thức quy định lối thưởng thức tân hình thức, bài/ tập tân hình thức nào vừa vặn với tầm mong đợi, vùng thưởng ngoạn của mình thì được cho là hay. Rồi ta nhân danh người đọc, quyết loại bỏ các loại tân hình thức nằm ngoài vùng phủ sóng. Trước câu hỏi: Độc giả hôm nay đang ở đâu? Họ đã chuẩn bị được gì, để đón nhận sáng tác mới lạ? Câu trả lời vẫn là: Chưa gì cả!

Hóa giải và hòa giải ba “loài” nhà tân hình thức hôm nay

Tình trạng tân hình thức hôm nay, tạm chia ra 3 “loài”: 

Người làm vần để phục vụ đại chúng, gồm các nhà tân hình thức phường xã, câu lạc bộ tân hình thức hưu trí, tân hình thức báo tường. tân hình thức ưa chuộng của bộ phận này là thể tân hình thức cũ, lục bát đậm đà bản sắc, tân hình thức có vần điệu êm tai, dễ lưu truyền và dễ nhớ.

Nhà tân hình thức tiếp hiện luôn ở tư thế “tiếp hiện” (tiếp nhận và thể hiện) các thành tựu gần. Họ sáng tác vừa với tầm mong đợi horizon of expectations của đại đa số độc giả đương thời, bằng cách mở rộng và khuếch trương cái hay, đẹp của thế hệ trước đó hoặc của chính mình.

Nhà tân hình thức khai phá là những kẻ luôn luôn trên đường phiêu lưu, thay đổi và làm mới. Họ sẵn sàng làm mếch lòng độc giả đã từng yêu mến họ, kiếm tìm bộ phận độc giả mới, khác. Bởi họ dám thay đổi cách viết, thay đổi cả mĩ học sáng tạo.

Mỗi loại tân hình thức, mỗi “loài” nhà tân hình thức tồn tại có lí do chính đáng. Tùy thế đứng và ý hướng viết, cả ba đều có ích cho cộng đồng, khi hệ mĩ học của cộng đồng đang bị phân hóa tạo nên tình trạng đa nguyên trong thưởng thức và cảm thụ văn học. Khi học biết xử sự công bằng ba “loài” trên, ta sẽ có cái nhìn khác hẳn về tân hình thức và nhà tân hình thức. Chỉ khi đó, sự phân biệt đối xử mới bị loại bỏ triệt để.

tân hình thức Việt đang ở đâu?

Ngoảnh lại non thập kỉ qua, về tân hình thức hậu đổi mới, thời điểm văn chương mạng ra đời (2002), tân hình thức Việt đi theo 6 dòng chính:

tân hình thức “cổ truyền”, là tân hình thức hậu tân hình thức mới cùng các biến thái, các cách tân nửa vời sáng tác quẩn quanh trong hệ mĩ học cũ, cảm thức cũ… đang in tràn khắp mặt báo, đã tạo khủng hoảng thừa, khiến người đọc ngán ngẩm tân hình thức.

tân hình thức tân hình thức, là phong trào tân hình thức do Khế Iêm khai sinh ở Mĩ vào năm 2000 (chủ yếu đăng ở tạp chí tân hình thức, Hoa Kì), truyền bá sang Việt Nam, được các thi sĩ không chính lưu ở Sài Gòn tích cực hưởng ứng, tạo không khí tân hình thức sôi động một thời. Sau ba năm, nó đuối sức. Bướm sáu cánh của năm tác giả trình làng năm 2008, nỗ lực mở hướng đi mới, nhưng nhìn chung, Tân hình thức vẫn chưa có bước chuyển tích cực.

tân hình thức nữ quyền luận, khai mào từ khá sớm với Dư Thị Hoàn, Thảo Phương, Vi Thùy Linh, Phan Huyền Thư cùng vài tên tuổi khác. Nó vẫn còn khá mờ nhạt và bị lẫn với tân hình thức hậu lãng mạn. Phải đợi đến nhóm Ngựa Trời xuất hiện tại Sài Gòn bằng tập tân hình thức Dự báo phi thời tiết, dòng tân hình thức này mới rộ trở lại.

tân hình thức trình diễn được du nhập vào Việt Nam từ hơn một năm qua, dấu ấn của nó còn khá mờ nhạt.

tân hình thức của các nhà tân hình thức dân tộc thiểu số sống ở vùng sâu vùng xa hay đã hòa nhập vào dòng chảy của đời sống hiện đại với bản sắc riêng cả qua cách nghĩ lẫn lối thể hiện.

Và cuối cùng, vào đầu thiên niên kỉ, từ giữa lòng nền tân hình thức tưởng yên ả ấy đột ngột nảy sinh một biến cố, biến cố mang trong mình khả tính cách mạng. Đó là trào lưu tân hình thức hậu hiện đại. Đây chắc chắn là trào lưu khởi phát sớm nhất và được [người đọc cấp tiến] kì vọng hơn cả trong thời kì hậu đổi mới. Nó khai sinh đồng thời với văn chương mạng tiếng Việt. Hậu hiện đại chấp nhận tồn tại bên lề sinh hoạt văn học dòng chính qua hình thức mạng internet và cả ở dạng in photocopy.

Nhà tân hình thức vẫn cần đến trường, nhóm

Trong khí hậu tinh thần văn chương Việt Nam đương thời, khi đại bộ phận nhà tân hình thức quẩn quanh vùng bản năng với sáng tác phi lí thuyết, thì việc đề cập đến các chủ nghĩa là cần. Cần không kém là “trường”, “nhóm”, “phong trào” tân hình thức.

Thời đại thay đổi, tân hình thức thay đổi đã đành; khoa học kĩ thuật thay đổi, tân hình thức cũng phải thay đổi. Các loại tân hình thức như của Đặng Đình Hưng, Thanh Tâm Tuyền, hay gần hơn – Nguyễn Quang Thiều không thể tồn tại vào thời văn chương truyền khẩu. 

Nghệ thuật, ở đây là tân hình thức, luôn hướng về chuyển động, biến đổi. Ở phương Tây, chưa đầy hai thế kỉ, nhân loại chứng kiến bao nhiêu là trào lưu ra đời, phát triển và suy thoái. Những trường Lãng mạn – romantisme, Hiện thực – réalisme, Tượng trưng – symbolisme, Siêu thực – surréalime, tân hình thức Tân hình thức – new Formalism, tân hình thức mở rộng – expansive poetry, tân hình thức tân truyện kể – new narrative poetry, vân vân nảy nở và phát triển, trùng điệp. Chúng không chết hay bị chôn vùi trong nghĩa trang chữ nghĩa, như lâu nay ta dè bỉu. Cần xem chúng như là cuộn sóng, các xoáy nước trong dòng sông lớn của thi ca nhân loại. Chúng lặn đi, để sẵn sàng khai sinh đợt sóng mới, đột biến và bất ngờ, góp phần làm nên hình ảnh đẹp của dòng sông. Làm giàu sang biển cả tân hình thức ca nhân loại.

Chủ nghĩa, trường phái, hội, nhóm kích thích sáng tạo. Từ quan điểm khác biệt, chúng đấu chiến với nhau tạo nên không khí sôi động của văn đàn. Trường, nhóm không làm cho tác giả lớn, mà là sự có mặt của chúng là thiết yếu cho sự phát triển của một giai đoạn văn học. 

Chủ nghĩa siêu thực, chủ soái là Breton với “Tuyên ngôn siêu thực” cùng các vì sao nhỏ xoay xung quanh nó: Éluard, Aragon, Char, Soupault, vân vân đã làm nên cuộc cách mạng văn học Pháp, và thế giới. Là khởi đầu. Để khi mỗi thành viên tách ra đi theo con đường riêng, tạo lập phong cách riêng, họ làm nên sự nghiệp lớn.

Việt Nam cũng không khác. Trường tân hình thức loạn, nhóm Xuân thu Nhã tập, nhóm Sáng tạo, trước đó, hay hôm nay: nhóm Hoa Lạ, Mở Miệng, Ngựa Trời vừa diễn ra. 

Nhưng cần hơn cả là sự cô đơn, cô đơn sáng tạo 

Nhà tân hình thức tách khỏi bầy đàn, hắn đi xuống tận tầng cô đơn thứ ba. 

Cô đơn thời kì thai nghén, giai đoạn đóng cửa viết và, cô đơn sau khi tác phẩm ra đời. 

Tách khỏi chộn rộn thường nhật, sinh hoạt tập thể và cộng đồng nghề nghiệp mình, hắn mới đạt cô đơn ở cấp độ thứ nhất. Chính danh: “cô độc”. Dẫu lang thang vào các làng quê hẻo lánh hay ngược xuôi giữa phố sá nhộn nhịp, họp hành hay nhậu nhẹt bù khú anh em vỉa hè, tôi vẫn cô đơn. Không phải tôi sở hữu nó như thể trẻ con sở hữu hòn bi, mà chính nó chiếm hữu tôi, ném tôi vào khoảng rỗng vô định và bất an của nó. 

Rồi, trước trang giấy hay màn hình trắng, thôi còn nghe giọng mơ hồ nào đó răn đe, tôi thoát khỏi mọi nhắc nhở phải nghĩ thế này hay không nên viết thế kia nữa. 

Tầng cô đơn cuối cùng, sau khi tác phẩm được ném ra ngoài mưa gió cuộc đời, tôi không lo lắng chộn rộn bảo vệ nó trước búa rìu dư luận, mà mặc nó chịu đựng. 

Khi tôi chết đi mọi thiên kiến, mọi lo âu thường nhật; khi tôi chết đi mọi âm thanh và cuồng nộ của cuộc người; nhất là, khi tôi chết đi mọi sợ hãi – là tôi cô đơn. 

Cô đơn là tự do, là sáng tạo. □